Cây cối xay – Loài cây mọc hoang ven đường, ruộng vườn từ lâu đã được y học cổ truyền ghi nhận như một vị thuốc quý. Với khả năng thanh nhiệt, lợi tiểu; giảm đau và hỗ trợ điều trị các bệnh về gan; thận, xương khớp, cây cối xay đang dần được khẳng định lại giá trị trong xu hướng sống xanh và chữa bệnh bằng thảo dược tự nhiên

Đặc điểm nhận dạng cây cối xay

Cối xay còn được gọi là cây nhĩ hương thảo, kim hoa thảo, thuộc họ Bông (Malvaceae). Đây là cây thân thảo, sống một năm hoặc hai năm; mọc hoang khắp nơi từ đồng ruộng, ven đường đến bờ rào nông thôn.

Thân cây cao khoảng 1–2 mét, có lông mềm, lá hình tim, viền có răng cưa. Hoa màu vàng tươi, mọc đơn lẻ ở kẽ lá. Quả cối xay đặc biệt với hình đĩa, gồm nhiều mảnh xếp vòng như bánh xe; có gai mềm – Đặc điểm dễ nhận biết nhất của loài cây này.

Cây cối xay trong văn hóa dân gian và ký ức tuổi thơ

Từ lâu đời, cối xay đã được dân gian sử dụng như một loại thảo dược đa công dụng. Hình ảnh cây nhỏ bé ven đường, trổ hoa vàng trong nắng gió, gắn liền với ký ức của nhiều thế hệ.

Với những ai từng lớn lên ở làng quê; cây là vị thuốc mà còn là một phần tuổi thơ ngọt lành. Mỗi khi bị nóng trong, mẩn ngứa hay đi ngoài không đều; mẹ thường hái vài cành cối xay non, giã nhuyễn lấy nước, thêm chút đường mía cho dễ uống. Vị nước ấy mát lành, thơm dịu; ngọt nhẹ –Khiến đứa trẻ ngày ấy vừa uống vừa tủm tỉm cười vì ngon như nước giải khát. Đó là thứ “nước ngọt thiên nhiên” mà không loại đồ uống công nghiệp nào thay thế được.

Người dân quê xưa thường hái cả cây, phơi khô rồi sắc lấy nước uống; coi như một loại trà mát. Với vị ngọt nhẹ, tính bình; cây cối xay được xem như một món quà của thiên nhiên ban tặng cho sức khỏe.

Cây cối xay – Bài thuốc từ vườn nhà mẹ ngày xưa
Người dân quê xưa thường hái cả cây, phơi khô rồi sắc lấy nước uống, coi như một loại trà mát (Ảnh: internet)

Thành phần hóa học và tác dụng dược lý

Theo nghiên cứu hiện đại, cối xay chứa nhiều hoạt chất quý như flavonoid; phytosterol, anthocyanin, polysaccharid và các axit hữu cơ. Những hoạt chất này có tác dụng:

  • Kháng viêm, giảm đau: Giúp làm dịu các triệu chứng đau lưng, đau nhức cơ khớp.
  • Lợi tiểu, thanh nhiệt: Giúp thải độc qua đường tiểu, hỗ trợ điều trị viêm đường tiết niệu.
  • Bảo vệ gan: Hỗ trợ điều trị men gan cao, viêm gan siêu vi nhờ khả năng tăng cường chức năng gan.
  • Hỗ trợ tiêu hóa: Giúp nhuận tràng, trị táo bón nhẹ, hỗ trợ điều trị viêm đại tràng.

Y học cổ truyền cho rằng cây có vị ngọt, tính bình; tác dụng thanh nhiệt, lợi tiểu, giải độc, giảm đau, làm dịu thần kinh và thông kinh hoạt lạc.

Các bài thuốc dân gian từ cây cối xay

  • Trị tiểu nóng, bí tiểu: Dùng 20g cây cối xay khô (cả thân, lá, hoa) sắc với 1 lít nước, chia làm 2–3 lần uống trong ngày. Uống liên tục trong 3–5 ngày giúp lợi tiểu, giảm nóng trong người.
  • Chữa mất ngủ, nhức đầu: Kết hợp cối xay khô 20g, lá vông nem 10g, tâm sen 5g, sắc uống trước khi ngủ. Giúp an thần, cải thiện chất lượng giấc ngủ.
  • Điều trị đau lưng, mỏi gối: Dùng cối xay khô 15g, lá lốt 10g; cỏ xước 10g, rễ cây nhàu 10g, sắc uống hàng ngày. Hỗ trợ điều trị đau nhức xương khớp do phong thấp.
  • Giảm sưng vú sau sinh: Giã nát lá cối xay tươi, đắp lên vùng sưng tấy, băng lại bằng vải sạch. Thực hiện ngày 2–3 lần để giảm sưng đau do tắc tia sữa.
  • Chữa viêm da, nổi mẩn: Lá cây cối xay tươi rửa sạch, nấu nước tắm giúp giải độc qua da, làm dịu mẩn ngứa do dị ứng hoặc rôm sảy.
Cây cối xay – Bài thuốc từ vườn nhà mẹ ngày xưa
Cây cối xay là một vị thuốc quý là biểu tượng của sự âm thầm phục vụ, khiêm nhường mà hữu ích (Ảnh: internet)

Lưu ý khi dùng cây cối xay làm thuốc:

  • Cần chọn cây sạch, không bị nhiễm thuốc trừ sâu hay hóa chất độc hại.
  • Không nên dùng quá liều hoặc kéo dài nếu không có chỉ dẫn từ thầy thuốc.
  • Phụ nữ mang thai và cho con bú nên tham khảo ý kiến bác sĩ trước khi dùng.
  • Người có cơ địa hàn hoặc đang tiêu chảy không nên sử dụng vì có thể làm tình trạng nặng hơn.

Giá trị bền vững của cây thuốc nam quen thuộc

Trong thời đại mà nhiều người tìm đến các liệu pháp tự nhiên để bảo vệ sức khỏe, cây cối xay đang được “hồi sinh” như một loại dược liệu dân dã, dễ trồng, dễ dùng và có giá trị chữa bệnh rõ rệt.

Từ bờ rào làng quê đến bàn tay thầy thuốc, cối xay như mang theo thông điệp giản dị mà thiết thực: Chữa lành từ thiên nhiên, bảo vệ sức khỏe từ gốc rễ bằng những gì thân thiện, gần gũi.

Cây cối xay là một vị thuốc, là biểu tượng của sự âm thầm phục vụ, khiêm nhường mà hữu ích. Giữa thời đại công nghiệp hóa, đô thị hóa, việc gìn giữ và sử dụng các loại cây thuốc nam như cối xay không chỉ là bảo tồn tri thức cổ truyền mà còn là lựa chọn bền vững cho sức khỏe lâu dài.