Ẩn mình khiêm nhường giữa đồng ruộng, bờ rào hay ven đường quê; cây cỏ xước từ lâu đã được biết đến như một vị thuốc Nam có nhiều tác dụng quý. Với hình dáng đơn sơ, sức sống mãnh liệt và khả năng hỗ trợ điều trị nhiều bệnh lý, cỏ xước là minh chứng rõ ràng cho trí tuệ y học dân gian Việt Nam. Trong thời đại hiện nay, loài cây nhỏ bé này vẫn tiếp tục được y học hiện đại quan tâm nghiên cứu và ứng dụng.

Giới thiệu chung về cây cỏ xước

Cây cỏ xước, còn gọi là ngưu tất Nam; nam ngưu tất, cây thài lài gai; có tên khoa học là Achyranthes aspera L. hoặc Achyranthes bidentata, thuộc họ Rau dền (Amaranthaceae). Đây là loại cây thân thảo, sống lâu năm, cao khoảng 60–100cm, thân có rãnh dọc, màu lục pha tím.

Lá cỏ xước mọc đối, hình trứng hoặc bầu dục. Hoa nhỏ, mọc thành bông dài ở đầu cành, có màu trắng nhạt hay hồng tím. Toàn cây, từ rễ đến thân, lá và hạt đều có thể dùng làm thuốc. Cây mọc hoang nhiều ở vùng đồi núi, ven đường, hoặc được trồng trong các vườn thuốc Nam.

Cỏ xước trong ký ức dân gian

Với nhiều người lớn lên ở vùng quê, hình ảnh cỏ xước không lạ lẫm. Khi trẻ em chạy nhảy ven đồi, những bông hoa dài đầy gai nhỏ hay bám vào quần áo là hình ảnh quen thuộc. Còn trong gian bếp của các bà, các mẹ, bó cỏ xước phơi khô treo trên gác bếp là bài thuốc sẵn sàng cho mỗi khi đau xương, nhức khớp hay cảm mạo.

Cây cỏ xước không chỉ mang lại lợi ích về mặt y học, mà còn gợi nhắc đến sự mộc mạc, gần gũi, và những bài học về cách sống thuận tự nhiên mà ông bà xưa truyền dạy.

Cây cỏ xước – Cây thuốc nam gần gũi mà hiệu quả
Cây cỏ xước từ lâu đã được biết đến như một vị thuốc Nam có nhiều tác dụng quý (Ảnh: Internet)

Thành phần hóa học và dược tính

Y học hiện đại đã nghiên cứu và tìm thấy trong cỏ xước nhiều thành phần hoạt chất có lợi như: saponin, ecdysterone, alkaloid, flavonoid, và các axit hữu cơ. Những hoạt chất này mang lại các dược tính sau:

  • Kháng viêm, giảm đau: Giúp giảm các cơn đau do viêm khớp, đau lưng, đau dây thần kinh tọa.
  • Chống oxy hóa: Ngăn chặn quá trình lão hóa tế bào, bảo vệ cơ thể trước các gốc tự do.
  • Điều hòa huyết áp: Hỗ trợ hạ huyết áp, cải thiện tuần hoàn máu.
  • Tăng cường chức năng gan, thận: Giúp lợi tiểu, giải độc gan, phòng ngừa sỏi thận.

Công dụng của cây cỏ xước trong y học cổ truyền

Theo Đông y, cỏ xước có vị đắng, tính mát, quy vào hai kinh can và thận. Từ lâu, cây được sử dụng trong nhiều bài thuốc với các công dụng như:

  • Giảm đau, trị viêm khớp, đau lưng: Cỏ xước có tác dụng thông kinh lạc, hoạt huyết, được dùng trong điều trị các chứng phong tê thấp.
  • Hỗ trợ điều hòa huyết áp: Dùng cỏ xước sắc nước uống có thể giúp hạ huyết áp hiệu quả.
  • Điều trị rối loạn kinh nguyệt, đau bụng kinh: Nhờ tác dụng hoạt huyết, cỏ xước giúp điều hòa kinh nguyệt ở phụ nữ.
  • Giải độc, tiêu viêm: Cỏ xước được dùng để làm mát gan, lợi tiểu, trị mụn nhọt và viêm nhiễm.
Cây cỏ xước – Cây thuốc nam gần gũi mà hiệu quả
Với nhiều người lớn lên ở vùng quê, hình ảnh cỏ xước không lạ lẫm (Ảnh: Internet)

Một số bài thuốc dân gian từ cây cỏ xước

  • Trị đau lưng, nhức mỏi xương khớp: Cỏ xước khô 20g, lá lốt 15g, rễ cỏ tranh 10g, sắc uống hằng ngày.
  • Điều hòa huyết áp: Dùng cỏ xước tươi hoặc khô 20g, sắc với 500ml nước, chia làm 2 lần uống/ngày.
  • Chữa rối loạn kinh nguyệt: Cỏ xước khô 15g, ngải cứu 10g, hương phụ 8g, sắc nước uống trước kỳ kinh 5 ngày.
  • Tiêu viêm, trị mụn nhọt: Giã nát cỏ xước tươi, đắp trực tiếp lên vùng da bị viêm hoặc sưng đau.
  • Hỗ trợ điều trị sỏi thận: Kết hợp cỏ xước với râu ngô, mã đề, kim tiền thảo, sắc nước uống hằng ngày.

Lưu ý khi sử dụng cây cỏ xước

  • Không nên dùng cỏ xước cho phụ nữ có thai vì có thể gây co bóp tử cung.
  • Người huyết áp thấp không nên dùng nhiều vì cỏ xước có tác dụng hạ huyết áp.
  • Dùng đúng liều lượng, tránh lạm dụng kéo dài gây ảnh hưởng đến hệ tiêu hóa.

Cây thuốc dân dã trong thời hiện đại

Trong xu hướng sống xanh, sống chậm và quay về với thiên nhiên; cây cỏ xước đang ngày càng được nhiều người tìm hiểu và ứng dụng. Không chỉ xuất hiện trong các bài thuốc Nam cổ truyền, cỏ xước còn được chiết xuất trong các sản phẩm hỗ trợ sức khỏe như trà thảo dược; viên uống xương khớp, hay cao dán giảm đau.

Giữa thị trường thuốc hiện đại đa dạng, cây cỏ xước vẫn giữ được vị thế riêng nhờ hiệu quả; an toàn, tiết kiệm và gắn bó với truyền thống y học dân tộc.

Dù không rực rỡ, cây cỏ xước vẫn âm thầm tồn tại và mang lại những giá trị thiết thực cho đời sống con người. Từ những tri thức y học cổ truyền đến những nghiên cứu khoa học hiện đại; cỏ xước ngày càng khẳng định vai trò của mình như một dược liệu quý; gần gũi, dễ sử dụng và có thể trồng tại nhà.

Hãy trân quý những cây thuốc quanh ta – Nơi mà mỗi chiếc lá; mỗi bông hoa đều ẩn chứa sức mạnh chữa lành từ thiên nhiên.