MUC WomenThế giới Phụ nữ, hạnh phúc gia đình
Trong tự nhiên có nhiều sinh vật tự kiếm lấy thức ăn cho mình; có một loài được gọi là ký sinh trùng thì phát triển theo hướng khác; chúng sống bám hoàn toàn hoặc một phần vào loài khác; như giun móc hay sinh vật gây bênh sốt rét.
Xem nhanh
Đinh nghĩa ký sinh trùng
Ký sinh trùng hay động vật ký sinh là sinh vật chiếm dưỡng chất của những vật sống khác để tồn tại và phát triển. Trong đó sinh vật bị ký sinh trùng sống bám vào được gọi là vật chủ hay ký chủ.
Từ nguyên của ký sinh trùng
Từ nguyên của ký sinh trùng theo tiếng Pháp cổ nó có nghĩa chỉ là bên cạnh; hay nôm na là để chỉ hàm nghĩa ăn bám. Trong tiếng Việt, từ ký sinh trùng có nguồn gốc từ chữ Hán có nghĩa là nhờ vả. Do đó, thuật ngữ ký sinh trong tiếng Việt ngày nay có thể được hiểu là sống nhờ hay tầm gửi; cũng có thể hiểu là sống gửi.
Một số khái niệm liên quan đến ký sinh trùng
Vật chủ hay ký chủ
Đây là từ ngữ trong lĩnh vực sinh học dùng để chỉ những sinh vật nuôi dưỡng những sinh vật khác; theo các dạng quan hệ cộng sinh, ký sinh hoặc hội sinh. Thuật ngữ này còn hiểu là những sinh vật bị ký sinh; tức là bị các ký sinh trùng chiếm lấy dưỡng chất – chất dinh dưỡng cần thiết trong cơ thể. Trong trường hợp này, vật chủ là đối tượng bị thiệt hại; ví dụ khi người có giun sinh trưởng và tồn tại trong cơ thể thì người là vật chủ còn giun được xem là vật ký sinh.
Ký sinh bắt buộc hay ký sinh vĩnh viễn
Là một sinh vật mà nó không thể hoàn thành quá trình sống của mình nếu không có được dưỡng chất từ vật chủ thích hợp. Sinh vật này bắt buộc phải ký sinh suốt đời sống trên vật chủ, ví như giun đũa.
Ký sinh tùy ý – bán ký sinh hay ký sinh tạm thời
Trường hợp này là một sinh vật có thể hoàn thành chu trình sống của mình nhưng không cần hoàn toàn dựa vào bất kỳ vật chủ nào để sống. Ký sinh tùy ý có mặt ở khắp nơi; từ vi sinh vật đến thực vật và động vật. Ký sinh dạng này có thể sống tự lập với khả năng khác nhau; khi gặp được vật chủ phù hợp thì mới bám vào để hút sinh chất; ví dụ như muỗi, đỉa, bọ chét.
Ký sinh bậc cao
Đây là hình thức ký sinh mà vật chủ của nó cũng lại là một sinh vật ký sinh trên một vật chủ khác. Đôi khi có trường hợp ký sinh nhiều bậc hơn. Kiểu ký sinh này phổ biến đối với ký sinh trùng là các dạng côn trùng và nấm.
Ngoại ký sinh trùng
Là những sinh vật sống ký sinh ở ngoài cơ thể của vật chủ; như dạng ký sinh trên da, tóc, móng tay, ví dụ như các loại nấm sống trên da.
Nội ký sinh trùng
Các sinh vật sống ký sinh ở bên trong cơ thể của vật chủ; ví dụ như các loại giun sán, giun đũa, giun kim. Những sinh vật ký sinh sống trong mô tế bào, trong máu thì được chia ra làm 2 loại:
- Ký sinh nội bào: là các loại sinh vật ký sinh sống bên trong tế bào, như trùng sốt rét.
- Ký sinh giữa các tế bào: những sinh vật sống giữa các tế bào trong cơ thể của vật chủ; như giun kim, sán lá gan.
Các dạng ký sinh
Trong giới ký sinh trùng có nhiều dạng ký sinh với vật chủ với nhiều mức độ khác nhau.
Ký sinh thật sự
Đây là dạng ký sinh có đời sống gắn liền với vật chủ. Đối với trường hợp ký sinh bắt buộc thì khi vật chủ chết thường thì ký sinh trùng đó cũng chết theo. Ví dụ giun sán, cây tơ hồng, tầm gửi.
Ký sinh nuôi dưỡng
Là trường hợp sinh vật này trao con cái cho một sinh vật khác để được nuôi dưỡng; ví dụ: chim tu hú, một số loài ong, kiến và bươm bướm. Các sinh vật chủ thường không bị chết nhưng phải chăm sóc.
Ký sinh đẻ trứng nhờ
Những sinh vật ký sinh này sẽ đẻ trứng vào vật chủ; có trường hợp chui vào trong thân vật chủ, ăn các chất dinh dưỡng để tồn tại. Phổ biến là ong bắp cày đẻ trứng vào các loại côn trùng. Cũng có dạng đẻ trứng vào tổ của ong khác. Khi ấu trùng dần trưởng thành thì vật chủ nhỏ sẽ chết; và xác vật chủ lúc đó chỉ còn là các vỏ kén. Khi những sinh vật này trưởng thành; chúng sẽ có cuộc sống độc lập và không còn phụ thuộc vào vật chủ nữa.
Bắt vật chủ làm thức ăn cho ấu trùng
Thường là các loài ong có nọc đốt các động vật khác làm con mồi tê liệt hoặc chết; nhưng vật chủ không bị phân hủy. Con mồi được đưa về làm thức ăn dần cho ấu trùng.
Ký sinh cướp thức ăn của kẻ khác
Thường xảy ra ở giữa các loài có chung kiểu thức ăn. Ví dụ các chim cướp biển; Linh cẩu thường cướp mồi khi kẻ có mồi đang ở thế đơn độc hoặc thế yếu. Con người đôi khi cũng bị xếp vào dạng ký sinh này do các hành vi cướp bóc đối với động vật khác.
Đặc điểm chung của các loại ký sinh trùng
Các loại ký sinh trùng đều có hình dạng nhỏ hơn nhiều so với vật chủ; tốc độ sinh sản nhanh hơn vật chủ nhiều lần.
Kí sinh trùng có nhiều bộ phận không cần thiết cho hoạt động sống thì sẽ bị thoái hóa hoặc biến mất hoàn toàn. Ví dụ là sán, do có sẵn nguồn thức ăn nên không cần có bộ máy tiêu hóa, chỉ là những ống đơn giản; không có hậu môn.
Do đời sống kí sinh, cơ thể của ký sinh trùng có những cơ quan đặc biệt; đảm bảo cho cuộc sống ký sinh như: bộ phận bám dính trên cơ thể vật chủ, hấp thụ sinh chất của vật chủ.
Một số loài ký sinh phổ biến
Sinh vật ký sinh đơn bào
Ký sinh trùng sốt rét là một vật đơn bào ký sinh nội tế bào và bắt buộc; loại sinh vật này ký sinh thường gặp ở tế bào gan hoặc hồng cầu. Hiện tại có trên 200 loài của chi ký sinh đơn bào, trong đó ít nhất 11 loài ký sinh trên người.
Giun sán
Đây là loại thuộc ký sinh bắt buộc và sống ký sinh chủ yếu trong cơ thể của vật chủ; như giun đũa và các loại sán như sán dây. Nơi chúng ký sinh phổ biến là ở ruột non; hầu hết giun sán sẽ chết nếu như ký chủ chết.
Giun sán sinh sản ấu trùng với số lượng lớn để có thể duy trì nòi giống. Chúng xâm nhập chủ yếu qua đường ăn uống; hoặc thông qua da của vật chủ như giun móc hoặc giun chỉ. Trong trường hợp xâm nhập qua da nhưng vật chủ không thích hợp; thì ký sinh trùng chỉ có thể bò dưới da vì chúng không có men cần thiết đi đến chỗ trú.
Côn trùng
Các ký sinh trùng thuộc loại côn trùng thường gặp là chấy, rận, ve, bọ chét thuộc nhóm các côn trùng ký sinh tùy ý; chúng thường trú trên da, lông, tóc để hút sinh dưỡng của vật chủ.
Ký sinh trùng thuộc loại cá
Ví dụ:
Cá Candiru là một loài cá da trơn sống ở nước ngọt và thuộc nhóm sống ký sinh tùy ý. Chúng có hình thức ký sinh chủ yếu là hút máu động vật khác và người cũng là một trong số vật chủ ưa thích của chúng. Có một trường hợp được báo cáo cá Candiru chui vào đường tiết niệu của con người tại Brazil năm 1997.
Thực vật
Cây Tơ hồng là ví dụ điển hình về thực vật ký sinh. Cây trong chi Tơ hồng thuộc loại ký sinh bắt buộc thường bám vào cây bìm bịp. Có hơn 100 loài thuộc chi này. Tuy là ký sinh bắt buộc nếu như chúng đồng thời bám vào nhiều vật chủ cùng lúc; thì có thể chúng sẽ không bị chết nếu một trong số các vật chủ đó còn sống.
Tìm hiểu về Ký sinh trùng ở người
Ký sinh trùng ở người có một số hình thức:
- Ký sinh hoàn toàn: như giun đũa, giun tóc, giun móc, giun kim.
- Ký sinh không hoàn toàn: như các côn trùng hút máu như muỗi, chấy,…
- Nội ký sinh: như sán dây, sán lá gan hoặc ngoại ký sinh thường bám vào da.
Các hình thức sinh sản của ký sinh trùng ở người
Dạng sinh sản vô tính nhân đôi tế bào để duy trì nòi giống: Với hình thức này, tự thân ký sinh trùng sẽ nhân đôi thành hai cá thể mới. Ví như trùng roi, ký sinh trùng sốt rét, amip…
Phương thức sinh sản hữu tính: là hình thức dùng sự giao phối giữa giống đực và cái với nhau như giun đũa, giun móc, giun kim. Có những loài lưỡng giới như sán lá gan, sán dây. Chúng có cả bộ phận sinh giục đực và cái trên cơ thể của mình.
Sinh sản đa phôi: loại này đẻ trứng sau đó trứng nở ra ấu trùng; ấu trùng sẽ phát triển thành nang. Tiếp đó trong nang ấu trùng có nhiều ấu trùng thế hệ thứ hai; ấu trùng thế hệ hai tiếp tục sinh ra các ấu trùng thế hệ thứ ba. Đến bước này các ấu trùng thế hệ thứ ba sẽ gặp vật chủ để phát triển và trưởng thành. Đây là trường hợp đặc biệt gặp ở sán lá và sán dây.
Ký sinh trùng phát triển trên cơ thể người
Ký sinh trùng ở người có nhiều loại chu kỳ sống khác nhau:
Chu kỳ phức tạp
Kiểu chu kỳ thay đổi từ người > ngoại cảnh > vật chủ trung gian > người. Ví dụ cho trường hợp này là sán lá gan. Sán lá gan ký sinh trong đường mật của gan. Trứng được đẻ trong mật sau đó cũng theo phân ra ngoài như trường hơp của giun đường ruột. Nếu trứng gặp nước sẽ trở thành ấu trùng lông. Ấu trùng lông tiếp tục ký sinh trong các loại ốc để phát triển thành ấu trùng đuôi. Ấu trùng đuôi tìm đến các loài cá để ký sinh và tạo thành các nang bên trong cá. Nếu người ăn phải các loại cá này mà chưa được làm chín thì ấu trùng này tiếp tục vào cơ thể người; và tiếp tục chu kỳ sinh trưởng và phát triển tuần hoàn như vậy.
Kiểu chu kỳ ký sinh từ người ra ngoại giới; sau đó chuyển sang vật chủ trung gian; rồi quay ra ngoại giới; sau đó trở lại cơ thể người. Sán máng là ví dụ cho trường hợp này, loài ký sinh trùng này sống ở huyết quản nên còn gọi là sán máu. Trứng sán máu ra ngoài bằng đường phân hay nước tiểu. Trứng sán máu nếu rơi xuống nước sẽ nở ấu trùng lông và tìm đến ký sinh ở vật chủ mới là ốc. Ấu trùng đuôi được phát triển bên trong ốc; chúng bơi được trong nước và chui qua da người tiếp tục vào máu.
Chu kỳ đơn giản
Trường hợp chu kỳ ký sinh từ người sang vật chủ trung gian rồi quay lại cơ thể người ban đầu. Ví dụ giun chỉ bạch huyết gây bệnh ở người. Muỗi là vật chủ chứa ấu trùng chỉ bạch huyết sẽ mang ấu trùng này vào cơ thể người trong quá trình đốt người; ấu trùng này sẽ phát triển thành giun chỉ trưởng thành khi sống ký sinh trong máu của người. Giun cái đẻ ra ấu trùng và lưu thông trong máu. Ấu trùng sẽ được truyền từ người này sang người khác với vật chủ trung gian chính là muỗi.
Chu kỳ sống thay đổi qua lại giữa người và ngoại cảnh. Ví dụ: giun đường ruột và amip. Giun đường ruột sống ký sinh ở ruột của người và sau đó đẻ trứng ở đây. Khi người bài tiết chất thải thì trứng cũng theo đó đi ra ngoại cảnh. Khi gặp môi trường thích hợp như đất ẩm và nhiệt độ phù hợp thì sẽ phát triển thành ấu trùng. Nếu người ăn phải thức ăn hoặc uống nước nhiễm trứng giun đường ruột thì Ấu trùng có thể di chuyển đến những bộ phận khác trong cơ thể người sau đó lại quay về ruột để đẻ trứng.
Chu kỳ ký sinh từ người sang người. Ví dụ cho chu kỳ ký sinh này là trùng roi âm đạo truyền từ người này sang người khác trong khi giao hợp.
Lời khuyên bảo vệ sức khỏe
Mặc dù ký sinh trùng ở người có nhiều phương thức sinh tồn và phát triển khác nhau như vậy nhưng nếu chúng ta chăm sóc và vệ sinh cơ thể, đảm bảo thực phẩm ăn uống phải chín, giữ môi trường xung quanh sạch sẽ; trong lành chính là phương pháp bảo vệ bản thân trước các loại ký sinh trùng gây bệnh một cách hiệu quả.
